Αφιέρωμα στα 60 χρόνια του Φεστιβάλ Φιλίππων – 1957: Η πρώτη αρχή (φωτογραφίες)

Εκτύπωση

Το βράδυ της Κυριακής 8 Σεπτεμβρίου 1957 ήταν σημαδιακό για την έναρξη ενός μεγάλου “ταξιδιού” στον πολιτισμό για τον αρχαιολογικό χώρο των Φιλίππων, το θέατρο των Φιλίππων αλλά και για ολόκληρο το νομό Καβάλας.

Εκείνη τη βραδιά ο θίασος του Κωστή Λειβαδέα ανέβασε στο Αρχαίο Θέατρο Φιλίππων την τραγωδία του Ευριπίδη “Ηλέκτρα” (μπροστά σε 6.000 θεατές) και “έκανε ποδαρικό” σε ένα θεσμό που, 60 χρόνια μετά, έχει καθιερωθεί στις συνειδήσεις όλων μας ως “Φεστιβάλ Φιλίππων” (για κάποια χρόνια και “Φεστιβάλ Φιλίππων-Θάσου”).

Με την ευκαιρία της συμπλήρωσης των 60 αυτών χρόνων, το Kavala Portal επιχειρεί μια ανασκόπηση (ανά έτος) της ιστορίας του Φεστιβάλ – μια ανασκόπηση με αρθρογραφία στηριζόμενη σε μαρτυρίες, ιστορικές πηγές και δημοσιεύματα των εφημερίδων της εποχής.

Ξεκινάμε, λοιπόν, το αφιέρωμά μας αρχίζοντας από το 1957

Η Καβάλα της εποχής

Στη δεκαετία του 50 η Καβάλα έμοιαζε με “σκιά” της πόλης που άκμαζε και αποτελούσε καπνοπαραγωγικό κέντρο μείζονος σημασίας πριν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Κάτι τέτοιο, βέβαια, ήταν ως ένα βαθμό αναμενόμενο, μιας και τα προηγούμενα 40 περίπου χρόνια η πόλη πέρασε κυριολεκτικά από 40 κύματα, ζώντας 2 βουλγαρικές κατοχές (τις περιόδους 1916-1918 και 1941-1943), την εγκατάσταση ενός μεγάλου κύματος προσφύγων από τη Μικρά Ασία και τον Πόντο -ένεκα της ανταλλαγής των πληθυσμών το 1923-, την έξαρση του καπνεργατικού κινήματος την περίοδο του Μεσοπολέμου -που οδήγησε ακόμα και στην εκλογή κομμουνιστή δημάρχου, του Δημήτρη Παρτσαλίδη το 1934- και την κατακόρυφη πτώση της καπνικής παραγωγής. Και μπορεί, μετά από 4 δεκαετίες αναταραχών, κατοχών και άλλων ζυμώσεων, η Καβάλα να μη βρήκε την “ησυχία” της, ωστόσο στη δεκαετία του 50 παρατηρούνται τα πρώτα μικρά βήματα ανάκαμψης -αν και όντως πολύ δειλά, αν λάβουμε υπόψη και τα εξώφυλλα των εφημερίδων της εποχής (με την “ΠΡΩΙΝΗ“, στις 29 Αυγούστου 1957, να τονίζει ότι “Η Καβάλα πρέπει να κηρυχθή εις κατάστασιν εκτάκτου ανάγκης υπό των οργανώσεών της και να αξιώση την άμεσον λύσιν των τοπικών προβλημάτων” αναφερόμενη στο μεγάλο πρόβλημα της ανεργίας).

Η ανάκαμψη αυτή παρατηρείται και στον τομέα του πολιτισμού, με αρχικό μπροστάρη το Δημοτικό Ωδείο -το οποίο μπορεί να ιδρύθηκε το 1938 αλλά, λόγω των συνθηκών της εποχής, δεν μπόρεσε να δραστηριοποιηθεί ουσιαστικά παρά μόνο μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ωστόσο, η δημιουργία -το 1951- του “Συνδέσμου Φίλων Γραμμάτων και Τεχνών” (του γνωστού και ως ΣΦΓΤ) αποτέλεσε την απαρχή για μια άνοδο και μια συστηματικότερη προσπάθεια ανάδειξης της πολιτισμικής ταυτότητας της Καβάλας. Αρχικά, βέβαια, ο ΣΦΓΤ δεν κατάφερε να ξεφύγει από το δυσχερές περιβάλλον της εποχής και τα μέλη του αναγκάστηκαν να τον διαλύσουν, όμως το 1957 -όταν και επανιδρύθηκε- στάθηκε “τυχερό” λόγω της συνύπαρξης, στην ηγεσία του, δύο σπουδαίων προσωπικοτήτων:

– του αρχαιολόγου και τότε έφορου αρχαιοτήτων Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης Δημητρίου Λαζαρίδη (ο οποίος πέρα από τις αναστηλώσεις και τα έργα αναστήλωσης και ανάδειξης μνημείων στους αρχαιολογικούς χώρους των Φιλίππων και της Θάσου, είχε ξεκινήσει το 1954 τις ανασκαφές στην Αμφίπολη και μερικά χρόνια αργότερα άρχισε τις έρευνες στον τύμβο Καστά), και

– του γαμπρού του, φιλόλογου, διευθυντή του Γυμνασίου Θηλέων Καβάλας και έκτακτου επιμελητή αρχαιοτήτων Χαράλαμπου Λαλένη

Οι προετοιμασίες για τις παραστάσεις

Οι 2 αυτοί άνδρες έβαλαν σαν στόχο τους την αναβάθμιση του πολιτιστικού ενδιαφέροντος στην Καβάλα, με πολλές εκδηλώσεις όπως λογοτεχνικές βραδιές και εκθέσεις ζωγραφικής, ωστόσο ο βασικότερος στόχος τους ήταν η αναβίωση των αρχαίων θεάτρων των Φιλίππων και της Θάσου. Έτσι, στις 3 Αυγούστου του 1957 (όπως πληροφορούμαστε από το φύλλο που εξέδωσε η εφημερίδα ΠΡΩΙΝΗ την επόμενη ημέρα) ο τότε νομάρχης Καβάλας Κώστας Κουκουρίδης δήλωσε ότι δόθηκε άδεια από το Συμβούλιο Αρχαιοτήτων του υπουργείου Παιδείας για να χρησιμοποιηθεί το αρχαίο θέατρο Φιλίππων για 2 παραστάσεις αρχαίας τραγωδίας.

Όπως διαβάζουμε στο σχετικό άρθρο, το έργο που επρόκειτο παρουσιαστεί στο αρχαίο θέατρο Φιλίππων ήταν η “Ηλέκτρα” του Ευριπίδη από τον “Όμιλο Αρχαίας Τραγωδίας” του Κωστή Λειβαδέα (έναν θίασο που “ειδικευόταν” στην εγκαινίαση θεάτρων, καθώς από το 1955 ως και το 1957 είχε ανεβάσει 8 πρώτες παραστάσεις σε θέατρα που μέχρι εκείνα τα χρόνια παρέμεναν αδρανή).

Το βασικότερο πρόβλημα όμως, όπως αναφέρεται και στο κλείσιμο του άρθρου, ήταν ότι “ελάχισται ημέραι απομένουν μέχρι τον Σεπτέμβριο” και το θέατρο Φιλίππων ήταν σε άσχημη κατάσταση. Όπως αναφέρει ο Χ. Λαλένης στο βιβλίο του “Εορταί Φιλίππων-Θάσου, το Αρχαίο Δράμα. Προσωπική Μαρτυρία” (Καβάλα 1994, εκδ. δήμος Καβάλας),

“το θέατρο ήταν άσκαφτο και μονάχα η ορχήστρα είχε αποκαλυφθεί Ο φωτισμός ήταν φυσικά ανύπαρκτος”

Οι εργασίες διαμόρφωσης και καθαρισμού του θεάτρου -οι οποίες είχαν σαν στόχο να δώσουν τη δυνατότητα σε 5 με 6 χιλιάδες θεατές να παρακολουθήσουν την παράσταση- ξεκίνησαν την Τρίτη 13 Αυγούστου (όπως πληροφορούμαστε από το φύλλο της ΠΡΩΙΝΗΣ της 15ης Αυγούστου 1957), με ιδιαίτερα πενιχρά οικονομικά μέσα. Μοναδικός πόρος που “κλείδωσε” εκείνες τις ημέρες (καθώς, όπως θα δούμε παρακάτω, δεσμεύτηκαν από άλλους φορείς και άλλα χρηματικά ποσά) ήταν οι 13.267 δραχμές που διέθεσε -όπως πληροφορούμαστε από το ίδιο φύλλο- η Τοπική Επιτροπή Τουρισμού, ενώ άξια αναφοράς -αν και, εκείνα τα χρόνια, αναμενόμενη- είναι η επισήμανση ότι πέραν από την Κοινότητα Κρηνίδων (με τον πρόεδρο Σ. Κυριακίδη, το δήμο Καβάλας και το γραφείο Νομομηχανικού, συνέδραμε και η ΧΙ Μεραρχία (με την προσφορά γρύλων για την απομάκρυνση των μαρμάρινων όγκων που κάλυπταν την ορχήστρα και γεννήτριας για τη φωταγώγηση του θεάτρου). Ο Χ. Λαλένης θυμάται:

Στο κοίλο του θεάτρου σκάφτηκε το χώμα σε αναβαθμούς, όπου κάθησαν κατάχαμα οι χιλιάδες θεατές, πλημμύρισαν το θέατρο, ενώ με απομεινάρια σανιδιών από το Βουλγαρικό Εργοστάσιο της Θάσου, που υπήρχε ακόμα, σχηματίσαμε 2-3 σειρές εδωλίων για … “πρώτες θέσεις”. Η απογευματινή παράσταση έγινε με το φως της ημέρας. Για τη βραδινή η Μεραρχία μας έδωσε μια μικρή γεννήτρια, που τη στήσαμε έξω από το θέατρο και με φανάρια αυτοκινήτων για προβολείς και με λίγα λαμπιόνια “εγένετο φως”. Σκηνικά δεν διέθετε ο θίασος – οι ηθοποιοί παρουσιάζονταν μέσα από τα ερείπια”

2 χρόνια αργότερα, όπως ανέφερε σε συνέντευξή του στον ΤΑΧΥΔΡΟΜΟ ο κ. Λαζαρίδης:

Η συστηματική ανασκαφή του κοίλου του θεάτρου αποκάλυψε τις οκτώ πρώτες σειρές εδωλίων. Παράλληλα άρχισε η αναστήλωση του περιφερειακού τοίχου της ορχήστρας με την επανατοποθέτηση των μαρμάρινων εδωλίων που είχαν διασωθεί. Πάνω από τα μαρμάρινα εδώλια κατασκευάστηκαν οκτώ σειρές ξύλινων εδωλίων, ενώ το πιο ψηλό κατηφορικό τμήμα του κοίλου αναδιαμορφώθηκε με μικρούς αναβαθμούς ώστε να είναι κατάλληλο να φιλοξενήσει θεατές. Τέλος διευθετήθηκε ο χώρος της ορχήστρας και των παρόδων για την διευκόλυνση της μετακίνησης των ηθοποιών και του χορού

Οι εργασίες συνεχίστηκαν με εντατικούς ρυθμούς (αν και, όπως αναφέρει η δρ. θεατρολόγος-φιλόλογος Όλγα Μάμαλη στο βιβλίο “Φίλιπποι: Το θέατρο-οι παραστάσεις αρχαίου δράματος 1957-2007” που εξέδωσε η εφημερίδα “ΕΒΔΟΜΗ” σε συνεργασία με το δήμο Καβάλας και το υπουργείο Μακεδονίας-Θράκης το 2007, “οι εργασίες ήταν κάποτε βάναυσες για τα μνημεία”) με τα εισιτήρια για τις 2 παραστάσεις να έχουν ήδη παραγγελθεί (και τα οποία επρόκειτο να πωληθούν προς 5, 10, 20 και 30 δραχμές –οι εφημερίδες, εκείνη την εποχή, κόστισαν 1,5 δραχμή). Μάλιστα, όπως διαβάζουμε σε δημοσιεύματα των επόμενων ημερών, η ζήτηση ήταν αυξημένη για τα ακριβά εισιτήρια (!), κάτι που ανάγκασε τους διοργανωτές να προχωρήσουν σε ορισμένες αναπροσαρμογές των τιμών για τη διευκόλυνση των θεατών.

Η κινητοποίηση των τοπικών φορέων παρέμενε ιδιαίτερα σημαντική (με την Κοινότητα Φιλίππων να ψηφίζει πίστωση 5.000 δραχμών και την Κοινότητα Υδρόμυλων να ψηφίζει, με τη σειρά της, πίστωση 3.000 δραχμών), δεν μπορούμε όμως να πούμε το ίδιο και για τον Εθνικό Οργανισμό Τουρισμού -καθώς, όπως διαβάζουμε στις 27 Αυγούστου, παρότι είχε υποσχεθεί ότι θα ενισχύσει οικονομικά την Τοπική Επιτροπή Τουρισμού, δεν προσέφερε ούτε μια δραχμή!)

Καθώς πλησιάζουμε στην 8η Σεπτεμβρίου 1957 πληθαίνουν τα δημοσιεύματα-προσκλήσεις προς το κοινό της Καβάλας για να δώσει μαζικά το παρόν στις 2 παραστάσεις της “Ηλέκτρας” του Ευριπίδη (όπως μεγαλώνει, επίσης, και η πικρία για το γεγονός ότι η κεντρική εξουσία περιορίστηκε στο να…εγκρίνει τη διεξαγωγή των παραστάσεων, χωρίς να προσφέρει καμία άλλη βοήθεια), δημοσιεύματα τα οποία έχουν αποτέλεσμα, καθώς όπως διαβάζουμε στις 31 Αυγούστου “υπάρχει μεγάλη ζήτησις εισιτηρίων τόσο εις την πόλιν μας όσο και εις τα Κοινότητας του κάμπου από Αμυγδαλεώνος μέχρι Δοξάτου”. Την 1η Σεπτεμβρίου δημοσιεύεται στον τοπικό τύπο η επίσημη ανακοίνωση της Τοπικής Επιτροπής Τουρισμού (με υπογραφές των κ. Κουκουρίδη και Λαζαρίδη) για τη διεξαγωγή των παραστάσεων -με σειρά διευκρινίσεων διαδικαστικού χαρακτήρα σχετικά με τα εισιτήρια και τις ώρες διεξαγωγής των παραστάσεων -στις 6 το απόγευμα και στις 9 το βράδυ).

Και εγένετο παράσταση

Και φτάνουμε στη μεγάλη ημέρα. Την παραμονή 7 Σεπτεμβρίου καταφτάνει στην Καβάλα ο θίασος και ολοκληρώνονται οι εργασίες στο αρχαίο θέατρο Φιλίππων.

Η αισιοδοξία για την επιτυχία της παράστασης ήταν πολύ μεγάλη, όπως παρατηρείται και στην αρθρογραφία της εποχής. Ενδεικτικό ήταν το άρθρο του Χαράλαμπου Λαλένη με τίτλο “Η αρχαία τραγωδία και εμείς” που δημοσιεύτηκε στις 8 Σεπτεμβρίου του 1957.

Οι καταρρακτώδεις βροχές, όμως, των προηγούμενων ημερών -οι οποίες μετέτρεψαν σε βούρκο ολόκληρη την Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, προκαλώντας πολύ μεγάλες ζημιές και το θάνατο 8 θανάτων (3 από πνιγμό και 5 από κεραυνούς)- λίγο έλειψε να προκαλέσουν τη ματαίωση των παραστάσεων. Οι διοργανωτές, όμως, ήταν αποφασισμένοι και ευτυχώς ουδέν πρόβλημα παρουσιάστηκε.

Οι πρώτοι ηθοποιοί που έπαιξαν στο αρχαίο θέατρο των Φιλίππων ήταν οι εξής:

Μάκης Πρωτοπαπάς (Γεωργός)
Μαλαίνα Ανουσάκη (Ηλέκτρα)
Κωστής Λειβαδέας (Ορέστης – σκηνοθέτης της παράστασης)
Μέμος Ορφανίδης (Πυλάδης)
Αλέξης Δαμιανός (Γερο βοσκός)
Νίκος Δενδρινός (Αγγελιοφόρος)
Μπέμπα Μωραϊτοπούλου (Κλυταιμνήστρα)
Βασίλης Μαυρομμάτης (Κάστωρ, Διόσκουροι)
Σαπφώ Νοταρά (Α’ Κορυφαία Χορού)
Μαρίνα Κρασσά (Β’ Κορυφαία Χορού)
Νάντια Τζάκα (Γ’ Κορυφαία Χορού)
Κ. Ζάκκα, Μ. Περάνθη, Κ. Χειλά, Μ. Λήδα, Α. Παπά (λοιπά μέλη Χορού)
Ακόλουθοι-Υπηρέτες-Τρωαδίτισσες-Δούλες

Όπως τελικά αναμενόταν, οι 2 παραστάσεις ανέβηκαν κανονικά και οι εντυπώσεις που άφησαν στους θεατές ήταν κάτι παραπάνω από θετικές. Ο πρώτος σπόρος είχε πλέον πέσει, ενώ από την επόμενη κιόλας ημέρα γράφονταν και τα πρώτα δημοσιεύματα που έκαναν προτάσεις για τη διεξαγωγή ενός ετήσιου φεστιβάλ με περισσότερες παραστάσεις.

Αξίζει, πάντως, να αναφέρουμε και μια πλήρη κριτική της παράστασης, η οποία συντάχθηκε από τον καθηγητή Ιωάννη Σχινά στην εβδομαδιαία εφημερίδα ΕΡΕΥΝΑ (στις 16 Σεπτεμβρίου)

Από αυτή την κριτική (όπως αναφέρει η Μαρίνα Τσαλκιτζόγλου στη μεταπτυχιακή της εργασία με τίτλο “Φεστιβάλ Φιλίππων-Θάσου: Τα πρώτα χρόνια (1957-66)” που συντάχθηκε το 2009 για τη Σχολή Καλών Τεχνών του ΑΠΘ) διαπιστώνουμε ότι:

η παράσταση της Ηλέκτρας από τον Όμιλο Αρχαίας Τραγωδίας υστερούσε σε καλλιτεχνικό όραμα και σκηνοθετική άποψη και δεν διέθετε υψηλές ερμηνευτικές επιδόσεις. αποτέλεσε «μια υπερμοντέρνα εκδοχή της Ηλέκτρας» με την μετάφραση-διασκευή του αρχαίου ποιητικού λόγου σε πεζό από τον Κ. Λειβαδέα. Ο Κ. Λειβαδέας επιλέγει να διασκευάσει την τραγωδία της Ηλέκτρας σε κοινωνικό δράμα με τόνους ρεαλισμού. Τα σκηνικά της παράστασης ήταν ανύπαρκτα και έτσι οι ηθοποιοί έπαιζαν ανάμεσα στα αρχαία ερείπια του θεάτρου. Όσον αφορά την ερμηνεία των ηθοποιών ο κριτικός είναι αρκετά αναλυτικός. Πιο συγκεκριμένα αναφέρει για την Μαλαίνα Ανουσάκη ότι διέθετε τα προσόντα μιας αρχαίας τραγωδού, «πλούσια κλίμακα φωνής και υποκριτικής τέχνης», αλλά χαρακτηριζόταν από υπερβολικές κινήσεις και μονοτονία στο λόγο.

Ο κριτικός βρίσκει, σε γενικές γραμμές, ικανοποιητική την απόδοση των ηθοποιών Μάκη Πρωτοπαπά, Μπέμπης Μωραϊτοπούλου, Κωστή Λειβαδέα και Νίκου Δενδρινού, αλλά χωρίς να φτάνει σε ένα υψηλό επίπεδο ερμηνείας. Ο Σχινάς διαχωρίζει τον Αλέξη Δαμιανό από τους υπόλοιπους ηθοποιούς, γιατί θεωρεί ότι ήταν ο μόνος που ξέφυγε από το «ρεαλιστικό καλούπι» της σκηνοθεσίας του Κ. Λειβαδέα και έπιασε τον τόνο του κειμένου της αρχαίας τραγωδίας.

Στα αρνητικά σημεία της παράστασης εντάσσει την ερμηνεία του Βασίλη Μαυρομάτη στον ρόλο του Κάστορα χαρακτηρίζοντάς την απογοητευτική και ότι μαζί με την παρουσία του χορού αποτέλεσε το πιο αδύναμο κομμάτι της παράστασης. Κατά τον κριτικό ο χορός των γυναικών που αποτελούνταν από επτά κοπέλες διακρίνονταν από έλλειψη ικανοτήτων και θεατρικής εμπειρίας. Δεν υπάρχει κανένα τεκμήριο για την παρουσίαση των χορικών ή ύπαρξη μουσικών μερών στην παράσταση. Σύμφωνα με τον Σχινά η σκηνοθεσία φάνηκε «σαν να μην είχε ιδέα πώς να διαπραγματευτεί το ζήτημα του χορού». Ο κριτικός δεν δείχνει να έμεινε συνολικά ικανοποιημένος από την παράσταση της Ηλέκτρας, αναγνωρίζει ωστόσο στον θίασο του Κ. Λειβαδέα, την προσφορά του στην επαρχία της Ελλάδας «όπου ξαναζωντανεύει άγνωστα και λησμονημένα αρχαία θέατρα».